«Խնդիրը ոչ թե թարգմանիչների՝ օտար լեզուն լավ իմանալն է, այլ հայերեն չիմանալը»

Թարգմանիչ, արձակագիր ԱՐԱՄ ԱՐՍԵՆՅԱՆԻ հետ մեր զրույցը թարգմանական դաշտի մերօրյա խնդիրների մասին է:

Արամ Արսենյանն անգլերենից թարգմանել է 30-ից ավելի գեղարվեստական գիրք և 30-ից ավելի գեղարվեստական ֆիլմ (անգլերենից և ռուսերենից)։ Երկու գրքի հեղինակ է: Նրա պատմվածքները, պիեսներն ու թարգմանությունները տպագրվել են հանրապետական ու արտասահմանյան թերթերում և ամսագրերում:

-Պարոն Արսենյան, խորհրդային տարիներին թարգմանական ծրագրերը պետականորեն ուղղորդվել են, ինչպե՞ս է համակարգվում այդ դաշտն այսօր, ի՞նչ մարտավարությամբ են առաջնորդվում մերօրյա թարգմանիչները:

-Թարգմանիչն այսօր առաջնորդվում է իր ճաշակով ու սեփական ընտրությամբ և թարգմանչական աշխատանքն իրականացնում է իր հնարավորությունների սահմանում: Ընդհանրապես, գրականության մեջ, ստեղծագործական աշխատանքում մարտավարություն ասվածը չկա: Չգիտեմ` դժբախտաբա՞ր, թե՞ բարեբախտաբար:

-Ինչպե՞ս է կատարվում ընտրությունը. հաշվի են առնում պահանջա՞րկը, գրական չափանիշնե՞րը, առաջնորդվում են ավելի շատ սեփակա՞ն ճաշակով, թե՞ պատվերով:

-Ինքս թարգմանում եմ թե՛ սեփական, թե՛ հրատարակիչների ընտրությամբ ու պատվերով: Այդ դեպքում հրատարակիչներն իրենք են որոշում պահանջարկը, շուկայական հնարավորությունները և այն ամենը, ինչ կապված է գրքի հետ` որպես ապրանքի:

-Ասում են` խորհրդային շրջանում արտասահմանյան երկրներից ցանկացած գործ թարգմանել և մատուցել են ընթերցողին` անտեսելով հեղինակային իրավունքները: Կարծես այսօր իրավական դաշտի խնդիրն ավելի խիստ է դրված:

-Խորհրդային շրջանում Մոսկվան էր կարգավորում թարգմանական գործընթացը, և եթե մեզ մոտ խախտումներ լինեին, չեմ կարծում, թե կհաստատեին հրատարակչական պլանները: Իսկ իրավունքի հետ կապված խախտումներ հիմա էլ են լինում: Ամսագրային, լրագրային թարգմանությունները, օրինակ, հեղինակային իրավունք հիմնականում չունեն:

-Իսկ գրաքննության խնդրից ձերբազատվե՞լ ենք: Խորհրդային տարիներին տեքստեր են հանվել, ձևափոխումներ են արվել, այսօր նման դեպքերի առնչվո՞ւմ ենք:

-Ամեն դեպքում, ինքս նման խնդրի հետ չեմ առնչվել: Ամենաթարմ և ամենավառ օրինակը կբերեմ: 2014-ին հրատարակել եմ Դ. Հ. Լորենսի «Լեդի Չաթըրլիի սիրեկանը» վեպը, որ ժամանակին արգելված գիրք էր: Ոչ մի բառ չեմ փոխել: Նույնիսկ այն բառերը, որ ինքս չէի ցանկանա օգտագործել, նույնությամբ թարգմանել եմ: Որովհետև հեղինակն այդպես է գրել:

-Թարգմանիչների պակաս ունե՞նք այսօր: Կան լեզուներ, որ մեկ կամ երկու թարգմանիչ ունեն, և մասնագետներն այս դեպքում անբարեխիղճ լինելու վտանգ են տեսնում:

-Չէի ասի, թե թարգմանիչների պակաս ունենք: Ոչ մի երկրում էլ անխտիր բոլոր լեզուներից թարգմանություններ չեն արվում: Թարգմանական դաշտում այսօր խնդիրը ոչ թե թարգմանիչների՝ օտար լեզուն լավ իմանալն է, այլ հայերեն չիմանալը: Մարդիկ կան, որ թարգմանում են քերականորեն ճիշտ, բայց դա գեղարվեստական թարգմանություն չէ և հայերեն չէ:

-Խոսքը նո՞ր սերնդի թարգմանիչների մասին է:

-Հիմա սերունդները մի քիչ խառնվել են, բացի այդ, մեզ մոտ եթե ոչ յուրաքանչյուր երկրորդը, գոնե ամեն երրորդը գրող է և թարգմանիչ:

-Թարգմանությունների որակի առումով դրական փոփոխություններ չե՞ն արձանագրվում: Խոսքը հետխորհրդային շրջանի գործընթացների մասին է:

-Չգիտեմ, քանի որ դա մասնագետների քննարկելիք հարցն է: ԵՊՀ-ում, Բրյուսովի անվան համալսարանում կան թարգմանության տեսության և պրակտիկայի ամբիոններ, որոնք պետք է արձագանքեն այդ ամենին ու համապատասխան վերլուծություններ անեն: Ես դեռ չեմ տեսել թարգմանական գրքի մասին որևէ գրախոսություն, թեկուզ ամենախիստ քննադատությունը:

-Ինչո՞ւ է գրաքննադատությունն անտեսում թարգմանական գրականությունը: Գուցե համաշխարհային գրական ընթացքին իրազեկ լինելուց զատ նաև լեզվին տիրապետելու խնդի՞ր կա:

-Դա նույնպես խնդիր է: Մի անգամ մեր գրաքննադատներից մեկին հարցրի` ինչո՞ւ չեք արձագանքում մերօրյա թարգմանություններին, ասաց` հեղինակն այստեղից չէ: Այսինքն, գրաքննադատների համար առաջնայինը հեղինակն է, ոչ թե ստեղծագործությունը:

-Թարգմանությունն ազդեցություն ունի գրականության, լեզվամտածողության վրա: Ձեր փորձից ի՞նչ կասեք այս առումով:

-Իմ որոշ գրչընկերներ ասում են, որ իմ թարգմանությունների մեջ նորաբանություններ կան, այսինքն, ոչ թե ես հատուկ ստեղծել եմ այդ բառը, այլ այն ստեղծվել է ինքնաբերաբար, օտար լեզվի ազդեցության տակ: Թարգմանության առաջին խնդիրը հենց դա է՝ փոխում է լեզվամտածողությունը, բառապաշարը:

-Պարոն Արսենյան, Ձեր թարգմանությունների շնորհիվ հայաստանյան ընթերցողը հաղորդակցվում է նաև օտարագիր հայ գրականությանը: Ո՞ր հեղինակներին եք ներկայացրել առանձին գրքով, կա՞ն հանրաճանաչ անուններ:

-Ըստ էության, 2004-ից անդրադառնում եմ օտարագիրներին, իսկ 2005-ից հետո, երբ Հայաստանի գրողների միությունը հրավիրեց օտարագիր հայ գրողների առաջին համաժողովը, կապերն ավելի սերտացան, և թարգմանական գործունեությունս ավելի ակտիվացավ: Այս տարիներին հրատարակել եմ ամերիկահայ գրողների արձակ ստեղծագործությունների երկու ժողովածու, որոնցում ներկայացրել եմ 20-30 նոր անուն: Առանձին գրքերով հրատարակել եմ Նենսի Գրիգորյանի, Փիթեր Սուրյանի, Փիթեր Նաջարյանի և Քրիս Բոհջալյանի վեպերը: ԱՄՆ-ում նրանք համարվում են առաջատար գրողներ: Նենսի Գրիգորյանի «Զաբելը» միայն Ամերիկայում 7 անգամ է հրատարակվել, թարգմանվել և տպագրվել է շուրջ 10 երկրում: Նաև ներառված է Ամերիկայի հայկական դպրոցների կրթական ծրագրում: «Զաբելը» եղեռնի մասին է, բայց նաև եղեռնի մասին չէ: Հայի ճակատագիրն է Թուրքահայաստանում, ապա` Ամերիկայում:

-Օտարագիր հայ գրողները որպես կանոն անդրադառնո՞ւմ են ցեղասպանությանը:

-Անպայման: Ես հիմնականում այդ գործերն եմ թարգմանել: Նաև Փիթեր Նաջարյանի «Վերջին հայն» է առնչվում ցեղասպանությանը, Փիթեր Սուրյանի «Դարպասը», կանադացի քաղաքագետ և բանաստեղծ Ալան ՈՒայթհոռնի բանաստեղծական ժողովածուն, ավստրալացի Մարսելա Փոլեյնի «Աշխարհի եզրը» վեպը և այլն:

-Քրիս Բոհջալյանի «Ավազե ամրոցի աղջիկները» վեպը ԱՄՆ-ում լույս տեսնելուց անմիջապես հետո դարձել է և մնում է ամենաշատ վաճառվող գրքերից մեկը: Հայաստանյան շնորհանդեսի ժամանակ նշվեց, որ Էրիկ Նազարյանը ֆիլմ է նկարահանում գրքի հիման վրա: Դուք 5-6 գիրք եք թարգմանել ցեղասպանության թեմայով, ինչո՞վ է տարբերվում Բոհջալյանի վեպը:

-Այո, կարծում եմ՝ ֆիլմի նկարահանման աշխատանքները մինչև գարուն կավարտվեն: Իսկ Բոհջալյանի մասին ասեմ, որ առանձնահատուկ անձնավորություն է: Հեղինակ է արդեն 16 վեպի, որոնցից չորսի հիման վրա ֆիլմ է նկարահանվել: «Ավազե ամրոցի աղջիկները» ի սկզբանե ասես կինոսցենարի ոճով է գրված: Հեղինակը երևի նկատի է ունեցել, որ պետք է ֆիլմ նկարահանվի և անպատճառ՝ 2015-ին:

-Վատ թարգմանությունը կարո՞ղ է վնասել հեղինակին:

-Փիթեր Սուրյանը նախանցյալ տարի Հայաստանում էր, մասնակցում էր օտարագիր հայ գրողների հերթական համաժողովին: Այդ օրերին ժամանակակից հայ գրողների արձակի ու պոեզիայի ժողովածուներն էին հրատարակվել անգլերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն: Նա կարդացել էր և հետո ինձ ասաց` ինչո՞ւ են այս մարդկանց վատություն անում, երևում է, որ նորմալ գրողներ են, բայց այսպիսի թարգմանությամբ ես այդ գրքերն ուղղակի աղբամանը կնետեի: Թարգմանությունները հիմնականում իրականացրել էին տեղացի թարգմանիչները: Կարծում եմ, ամեն դեպքում, պետք է թարգմանես քո միջավայրի լեզվով: Սա թարգմանչական ոլորտի կարևորագույն խնդիրներից է:

-Իսկ եթե խոսենք թարգմանիչների սոցիալական դիրքի, կարգավիճակի՞ մասին:

-Թարգմանիչը Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացի է, ինչպես մյուսները, այնպես էլ նա:

-Գնահատվո՞ւմ է թարգմանչի աշխատանքը:

-Իհարկե` ոչ: Այդ խնդիրը միշտ և ամենուր կա: Ես երկու տարի առաջ որոշել էի այլևս չզբաղվել թարգմանությամբ: Չկարողացա:

-Թարգմանությամբ հնարավո՞ր է ապրել:

-Ոչ, հատկապես եթե պետպատվերով ես տպագրվում, թարգմանչին կամ հեղինակին վճարված հոնորարը համակարգչի հոսանքի ծախսն անգամ չի փակի:

-Պետական քաղաքականություն չկա՞:

-Կա, երևի պետությունն իր հնարավորությունների սահմաններում է վճարում:

-Ձեր թարգմանությամբ լույս է տեսել Նոբելյան մրցանակակիրների պատմվածքների ժողովածուն: Ըստ Ձեզ` Նոբելյան մրցանակը գրակա՞ն, թե՞ քաղաքական բնույթ ունի:

-Այն հեղինակների մոտ, որոնց գործերի հետ առնչվել եմ, քաղաքականություն չեմ տեսել: Չգիտեմ որևէ Նոբելյան մրցանակակրի, որ վատ գրող է: Հայաստանում հնարավոր է պետական, նախագահի մրցանակ ստանա վատ գրողը, բայց Նոբելյանի դեպքում չեմ կարծում:

-«Շշուկների մատյանը» ներկայացվում է արդեն մի քանի անգամ:

-«Շշուկների մատյանը» մեզ համար է խիստ արժեքավոր: Դորիս Լեսսինգը 30 տարի ցուցակի մեջ էր, և նոր միայն արժանացավ Նոբելյանի: Երբ նրան տեղեկացրել էին, ասել էր, որ այդ փաստն իրեն չի հետաքրքրում, և չգնաց մրցանակը ստանալու, այլ գրեց Նոբելյան մրցանակ չստանալու մասին իր ճառը: Չեմ կարծում, թե այսօր մենք այնպիսի հզոր գրող ունենք, որ համաշխարհային մակարդակով պիտի գնահատվի:

-Ի՞նչ ծրագրեր ունեք առաջիկայում:

-Հրատարակվելու է Հարփըր Լիի «Ծաղրասարյակ սպանելը…» վեպը, Փիթեր Սուրյանի էսսեների ժողովածուն` նվիրված Ցեղասպանությանը: Նաև մի հրաշալի գրքի թարգմանություն եմ իրականացրել, որ եթե բարեբախտությունն ուղեկցի, նույնպես կտպագրվի:

-Տարեկան միջին հաշվով քանի՞ գիրք եք թարգմանում ու ներկայացնում ընթերցողի դատին:

-Տարեկան առնվազն 2-3 գիրք տպագրվում է:

-Դա դրակա՞ն ցուցանիշ է:

-Առաջ կար սոցիալիստական մրցություն: Եթե նման մրցություն լիներ, ինձ հաղթողի կոչում կտային:

-Կա՞ն գրքեր, հեղինակներ, որ ուզում եք ներկայացնել, բայց ժամանակը չի հերիքում:

-Շատ են, գրքերի աշխարհն անսպառ օվկիանոս է:

Զրույցը`

Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ